ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Η τελευταία φάση της Μικρασιατικής εκστρατείας, δηλ. το τέλος του «ελληνοτουρκικού πολέμου του 1918-22», η φυγή από την Τουρκία της ελληνικής διοίκησης-στα Δ μικρασιατικά παράλια, στη Σμύρνη, κατά τη Συνθήκη των Σεβρών(αμέσως μετά την ανακωχή του Μούδρου(30/10/1918)), η σχεδόν άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού μετά την κατάρρευση του μετώπου και η γενικευμένη εκδίωξη μεγάλου μέρους τους ελληνογενούς πληθυσμού από τη Μικρά Ασία, που είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα[Συνθήκη του 1914, που είχε συνομολογήσει ο Βενιζέλος· «Οι πληθυσμοί των ελληνικών χωρίων Θράκης και νομού Σμύρνης μέχρι των Στενών ανταλλαχθήσονται έναντι Μουσουλμάνων χωρικών Μακεδονίας και Ηπείρου, η δε ανταλλαγή γενήσεται ταυτοχρόνως και μετά πιστοποίησιν της αυθορμήτου αυτών επιθυμίας προς μετανάστευσιν. Η ανταλλαγή γενήσεται υπό την προστασίαν των 2 κυβερνήσεων μετά πλήρη συνεννόησιν κλπ.». Συνέπεια αυτής της Συμφωνίας ήταν ο βίαιος εκπατρισμός στην Ελλάδα + 250.000 Ελλήνων από Μικρά Ασία και Θράκη. Πολλές χιλιάδες Ελλήνων βρήκαν το θάνατο συνέπεια διωγμών και ταλαιπωριών(1915-8). Στο κύμα αυτό των πρώτων από Βουλγαρία και 2^ο από Τουρκία εκπατρισθέντων Ελλήνων ήρθαν να προστεθούν και οι εκδιωχθέντες μετά τους Βαλκανικούς πολέμους(1912-3)] και είχε διακοπεί με την «ανακωχή του Μούδρου». Τα γεγονότα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα, μετά τη Καταστροφή της Σμύρνης και της Ανακωχής των Μουδανιών στην ομώνυμη πόλη(11/10/1922) και την εκκένωση της χερσονήσου της Καλλίπολης(11/11) από το εκεί ελληνογενές στοιχείο, με την «υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών» που ακολούθησε(1923-4) απ’ όλη τη Μικρά Ασία και τον ερχομό 1,5 εκ ελληνογενών προσφύγων στην Ελλάδα, να επιφέρουν την τελεία καταστροφή του Θρακικού και Μικρασιατικού ελληνισμού και του Πόντου. Ο πλήρης απολογισμός της καταστροφής αυτής(1914-8 και 1920-4) είναι πολύ δύσκολος. Οι αρπαγές, οι λεηλασίες σπιτιών και περιουσιών, οι γεωργικές και κτηνοτροφικές καταστροφές, το γκρέμισμα σχολείων, ναών και ευαγών ιδρυμάτων, η χρεοκοπία και καταστροφή βιοτεχνικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων με τον παράλληλο ευτελισμό κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας μαρτυρικοί βασανισμοί αιχμαλώτων, βιασμοί και ηθική οδύνη υπό το κλίμα του τρόμου και της απειλής του θανάτου- και οι ατέλειωτες πορείες αιχμαλώτων, στα «τάγματα εργασίας», με άγνωστο αριθμό ανθρώπων χαμένων σ’ αυτά, οι σφαγές, οι θηριωδίες και οι εκτελέσεις επί των αποφάσεων των τουρκικών δικαστηρίων της «Ανεξαρτησίας» δεν έχουν μέχρι σήμερα ερευνηθεί πλήρως. ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ Αμέσως μετά τη λήξη του Α’ ΠΠ(1914-8) πραγματοποιήθηκε διάσκεψη στο Παρίσι, όπου αποφασίστηκε η παραχώρηση της περιοχής της Σμύρνης στην Ελλάδα. Ύστερα από αυτή την απόφαση η 1^η μεραρχία του ελληνικού στρατού υπό τις διαταγές του συνταγματάρχη Ζαφειρίου αποβιβάστηκε στη Σμύρνη(02/09/1919). Στους επόμενους μήνες συγκροτήθηκε στρατιωτική μεραρχία με έδρα την Σμύρνη υπό τον συνταγματάρχη Μαζαράκη. Οι Τούρκοι όμως αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την συνθήκη και ξεκίνησαν ανταρτοπόλεμο με αποτέλεσμα η απόβαση του ελληνικού στρατού να μετατραπεί σε εκστρατεία. Στη διάσκεψη του Λονδίνου(1920) αποφασίστηκε η οριστική παραχώρηση Θράκης και Σμύρνης στην Ελλάδα. Το ελληνικό στρατηγείο μεταφέρθηκε(Μάρτιος 1920) από την Θεσσαλονίκη στη Σμύρνη υπό τον Λεωνίδα Παρασκευόπουλο. Ύστερα από πιέσεις του Ελευθέριου Βενιζέλου οι Μεγάλες Δυνάμεις έδωσαν τη συγκατάθεση τους για προέλαση του ελληνικού στρατού στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας με αποτέλεσμα ένα μήνα αργότερα να πραγματοποιηθεί η συνθήκη των Σεβρών(28/07-10/08/1920), όπου θα επικυρωνόταν η προσάρτηση της Μικράς Ασίας στην Ελλάδα ενώ μέχρι τις 10/08 θα ακολουθούσε και η προσάρτηση της Α Θράκης και των νησιών του Αιγαίου. Παράλληλα με τις επιτυχίες του ελληνικού στρατού, στο τουρκικό στρατόπεδο επικρατούσε εμφύλια διαμάχη μεταξύ της στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας. Ο Κεμάλ Ατατούρκ είχε επαναστατήσει κατά του Σουλτάνου και είχε συγκροτήσει, με την σύμφωνη γνώμη της Τουρκικής εθνοσυνέλευσης, κυβέρνηση. Μια από τις πρώτες του κινήσεις ήταν η μεταφορά της πρωτεύουσας από την Κωνσταντινούπολη, η οποία είχε καταληφθεί από τα συμμαχικά στρατεύματα, στην Άγκυρα. Από εκεί οργάνωσε συστηματικότερα την αντεπίθεση του. Επιπλέον είχε καταφέρει να υπογράψει ανακωχή με Ρωσία και Γαλλία έτσι ώστε να εξασφαλίσει τα νώτα του. ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ  Κρίσιμη καμπή για την εξέλιξη της Μικρασιατικής εκστρατείας αποτέλεσαν οι εκλογές του 1920. Το αποτέλεσμα των εκλογών, το οποίο κατέδειξε την δυσαρέσκεια του ελληνικού λαού για την παρατεταμένη παραμονή των ελληνικών στρατευμάτων στην Μικρά Ασία, ήταν καθοριστικό για την μετέπειτα ιστορία της Ελλάδας. Ο Βενιζέλος ηττήθηκε από τον Δημήτριο Γούναρη, ο οποίος στις προεκλογικές του δεσμεύσεις είχε περιλάβει την άμεση διακοπή των εχθροπραξιών. Μερικούς μήνες αργότερα το σκηνικό αλλάζει ριζικά. Η Τουρκία με ηγέτη τον Κεμάλ καταφέρνει να συνθηκολογήσει μετά τις Γαλλία και Ρωσία και με την Ιταλία και να επιτύχει την προμήθεια του τουρκικού στρατού με πολεμικό υλικό από τις προαναφερόμενες χώρες. Ο ελληνικός στρατός κατέλαβε καίρια στρατηγικά σημεία Eskişehir(ΒΔ)-Κιουτάχεια(ΒΔ)-Afyonkarahisar(Δ Τουρκία), χωρίς όμως να καταφέρει να εξαλείψει την τουρκική απειλή. Με το πέρασμα του χρόνου η εκστρατεία εξελίχθηκε οικονομικά δυσβάσταχτη για το ελληνικό κράτος(κόστιζε 8 εκ δρχ./μέρα). Ο Κεμάλ ως αρχιστράτηγος του τουρκικού στρατού με μυστική συμφωνία με τους Γάλλους ακυρώνει την συνθήκη των Σεβρών ενώ παράλληλα οι Γάλλοι εγκαταλείπουν την Κιλικία(ΝΑ Μ Ασία) αφήνοντας άφθονο πολεμικό υλικό στα χέρια των Τούρκων. Η Ιταλία εκκένωσε(05/04) την περιοχή της Εφέσου(Δ Μ. Ασία), την οποία κατέλαβε ο ελληνικός στρατός. Ένα μήνα αργότερα η κυβέρνηση Γούναρη παραιτήθηκε και την εξουσία ανέλαβε κυβέρνηση συνασπισμού υπό τον Παπαναστασίου. Ο αντιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας παραιτήθηκε(Μάιος 1922) λόγω της άρνησης της κυβέρνησης να του στείλει ενισχύσεις. Στη θέση του ανήλθε ο Γεώργιος Χατζανέστης, που διέπραξε ένα μοιραίο λάθος, υπάγοντας απ' ευθείας στη στρατιά τα 3 σώματα στρατού. Την ίδια εποχή πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες αλλαγές στο στράτευμα με αποτέλεσμα πολλοί έμπειροι αξιωματικοί να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Η νέα κυβέρνηση ζήτησε την άδεια των συμμάχων για στρατιωτική επιχείρηση στην Κωνσταντινούπολη. Η γαλλική όμως κυβέρνηση αρνήθηκε και επισήμανε ότι «δόθηκαν εντολές στα συμμαχικά στρατεύματα κατοχής στην Κωνσταντινούπολη και την Μ. Ασία να εμποδίσουν κάθε ελληνική κίνηση για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης». ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ Ο κύριος όγκος των δυνάμεων του Ελληνικού στρατού είχε συγκεντρωθεί στο Afyonkarahisar(Σεπτέμβριος 1921). Οι ανώτεροι αξιωματικοί πίστευαν ότι ελέγχοντας το Afyonkarahisar μπορούσαν να ανακόψουν την τροφοδοσία του τουρκικού στρατού. Η ανώτερη ηγεσία του ελληνικού στρατού είχε υποτιμήσει τα στρατιωτικά σώματα του Κεμάλ με αποτέλεσμα να παραμελήσει την άμυνα των συνόρων και να αρχίσει να καταστρώνει σχέδια κατάληψης της Κωνσταντινούπολης. Σε αντίθεση με τους Έλληνες αξιωματικούς-σε μεγάλη πλάνη-, ο Κεμάλ γνώριζε πολύ καλά τις δυνάμεις του στρατού και τις μαχητικές ικανότητες του αντιπάλου στρατοπέδου. Από τους 177.000 Έλληνες στρατιώτες, μόνο οι 70.000 ήταν μάχιμοι ενώ οι υπόλοιποι απασχολούνταν σε διοικητικές υπηρεσίες. Ο τουρκικός στρατός είχε φροντίσει να εφοδιαστεί με καινούρια ανεπτυγμένα πυροβόλα, τα οποία τελικά έκριναν την έκβαση της μάχης στο Afyonkarahisar. Σε αντίθεση με τους Έλληνες αξιωματικούς-είχαν κερδίσει αξιώματα χωρίς να έχουν πολεμήσει σε πεδία μαχών- οι Τούρκοι αξιωματικοί είχαν λάβει μέρος σε πολλές δύσκολες μάχες και είχαν κερδίσει επάξια τον βαθμό τους. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και το ιππικό του Κεμάλ του οποίου ο σκοπός ήταν να ανακόψει τον εφοδιασμό των Ελλήνων και ταυτόχρονα να ξεσηκώσει τους πληθυσμούς των υπό κατοχή περιοχών σε εξέγερση. Ο ελληνικός στρατός, ταλαιπωρημένος από τις μάχες, ήταν δυσκίνητος και ανοργάνωτος. Ο πολεμικός εξοπλισμός ήταν αρχαϊκός ενώ η τροφοδοσία των ενόπλων δυνάμεων δυσλειτουργούσε. Το σοβαρότερο λάθος όμως ήταν η, εγκληματική, άγνοια της ποιότητας των αντιπάλων. Ο τουρκικός στρατός επιτέθηκε(πρωί 13/08) στις ελληνικές δυνάμεις στο Afyonkarahisar. Η επίθεση των Τούρκων, την οποία διεύθυνε ο ίδιος ο Κεμάλ, αν και αναμενόμενη π αιφνιδίασε την ηγεσία του ελληνικού στρατού που περίμενε να αντιμετωπίσει άτακτα σώματα στρατού. Το πυροβολικό σε συνεργασία με το ιππικό συνέτριψαν σε ελάχιστο χρόνο την 1^η και 4^η μεραρχία στρατού. Οι ενισχύσεις δεν κατάφεραν να φτάσουν σύντομα, λόγω της ανασφάλειας που υπήρχε στο στράτευμα αφού η κατάλυση του Ν μετώπου είχε ήδη διαδοθεί. Σημαντική αιτία αποδιοργάνωσης ήταν και η στρατολόγηση γεωργών και αμάχων χριστιανών οι οποίοι, εξαιτίας της απειρίας και του φόβου τους, αποσυντόνισαν πλήρως τα τακτικά σώματα στρατού. Η διακοπή κάθε μορφής επικοινωνίας, δηλ. τηλεφώνου και τηλεγράφου, παγίδευσε τον ελληνικό στρατό σε μια εξ' ολοκλήρου εχθρική περιοχή. 2 μέρες αργότερα ο ελληνικός στρατός είχε αυτοκαταστραφεί. Στον Ν είχαν σχηματιστεί δύο σώματα στρατού, του Αθανασίου Φράγκου και του Νικόλαου Τρικούπη. Ο στρατός του Νικολάου Τρικούπη περικυκλώθηκε(17/08) από τους Τούρκους και σταδιακά διασπάστηκε με αποτέλεσμα ο Τρικούπης και η φάλαγγα του-συμπεριλάμβανε 2 στρατηγούς διοικητές Σωμάτων, ένα μέραρχο, 190 αξιωματικούς και 4.500 οπλίτες- να παραδοθούν(20/08). Στο Β, το Γ' σώμα στρατού δεν είχε ιδιαίτερες απώλειες επειδή το κύριο βάρος της τουρκικής επίθεσης το είχαν δεχτεί οι μεραρχίες του Ν. Έφτασε με όλα τους τα πολεμοφόδια στην Προύσα(ΒΔ Τουρκία) και συνέχισε την πορεία του προς τα παράλια(24/08). Υπήρξαν και περιστατικά διάλυσης(π.χ. αποκοπή και αιχμαλώτιση 11^ης μεραρχίας από τους Τούρκους). Χαρακτηριστικό παράδειγμα πειθαρχίας: η Ανεξάρτητη Μεραρχία υπό τον Δημήτριο Θεοτόκη, η οποία μέσα τον γενικό πανικό που υπήρχε διατήρησε την πειθαρχία της και κατευθύνθηκε με μηδαμινές απώλειες στα ελληνικά παράλια της Μικράς Ασίας. Ο κύριος λόγος της επιτυχίας της μεραρχίας: η ειλικρίνεια των αξιωματικών της απέναντι στους στρατιώτες για τις δυσκολίες της κατάστασης που αντιμετώπιζαν, γεγονός που επέδρασε σημαντικά στην ψυχολογία τους και τους συσπείρωσε. Η ελληνική ηγεσία βρισκόταν σε πλήρη άγνοια της κατάστασης αφού ο αρχιστράτηγος Γεώργιος Χατζανέστης βρισκόταν στην Αθήνα και κατέστρωνε σχέδιο κατάληψης της Κωνσταντινούπολης! Η στρατιωτική ηγεσία συγκεντρώθηκε(24/08) στη Σμύρνη και εξέδωσε διαταγές. Όμως δεν είχαν ουσιαστικό αποδέκτη αφού οι επικοινωνίες είχαν διακοπεί και οι στρατιώτες δεν υπάκουαν. Η αμυντική τακτική ήταν αδύνατη αφού πολλά σώματα στρατού είχαν αποκοπεί και κατευθύνονταν στα παράλια της Μικράς Ασίας. Τα τελευταία τμήματα του Γ' Σώματος Στρατού εγκατέλειψαν(05/09) την Μικρά Ασία από το λιμάνι της Αρτάκης(περιοχή Μαρμαρά). 4 μέρες αργότερα η κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη παραιτείται και ύστερα από προσπάθειες της Αυλής σχηματίζεται κυβέρνηση υπό τον Ν. Τριανταφυλλάκο. ΚΤΗΝΩΔΙΕΣ  Η απόβαση στη Σμύρνη ήταν η αρχή της ελληνικής τραγωδίας με αποτέλεσμα: 25.000 νεκροί και τραυματίες στρατιώτες. +1,5 εκ Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες των προγόνων τους και να έρθουν σαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους + 600.000 νεκρούς. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελ. Βενιζέλος με το υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης του Παρισιού, στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Έλληνες. Στη Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της Τραπεζούντας 350.000 και στα Άδανα(Ν Τουρκία) 70.000. Σύνολο 2.845.000 Έλληνες που αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της περιοχής που κυριαρχούσε οικονομικά και είχε καταφέρει να διατηρήσει την πολιτιστική του κληρονομιά παρ' ότι μειονότητα σε εχθρικό περιβάλλον. Ο Βρετανός ιστορικός Arnold Toynbee(1889-1975)  έγραψε ότι υπήρξαν οργανωμένες σφαγές κατά την διάρκεια της ελληνικής κατοχής της Σμύρνης(15/05/1919). Ανέφερε ότι ο ίδιος και η γυναίκα του ήταν αυτόπτες μάρτυρες των «ελληνικών κτηνωδιών»-όπως τις περιγράφει-στις περιοχές Γιάλοβας(Yalova, ΝΑ Θάλασσα Μαρμαρά), Κίου(Gemlik, Προποντίδα) και Νικομήδειας(İzmit) και βρήκαν αδιαμφισβήτητες αποδείξεις στην μορφή «καμένων και λεηλατημένων σπιτιών, πτωμάτων που είχαν σφαχτεί πρόσφατα και τρομοκρατημένους επιζώντες» και είδαν Έλληνες πολίτες να ληστεύουν και στρατιωτικούς να προβαίνουν σε εμπρησμούς. Σύμφωνα με τον Toynbee: «Με το που έφτασαν στην Σμύρνη ξεκίνησαν έναν ανελέητο πόλεμο εναντίον του Τουρκικού άμαχου πληθυσμού, εξαναγκάζοντας χιλιάδες άστεγους πλέον Τούρκους να φύγουν από τις κατεχόμενες περιοχές.» ΕΠΙΛΟΓΟΣ Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή οι στρατιωτικοί επαναστάτησαν και ανέλαβαν την εξουσία. Αμέσως συστήθηκε έκτακτο στρατοδικείο(Δίκη των Έξι), με πρόεδρο τον στρατηγό Αλέξανδρο Οθωναίο, όπου παραπέμφθηκαν 8 υψηλόβαθμα στελέχη της κυβέρνησης Γούναρη, με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Η δίκη πραγματοποιήθηκε με συνοπτικές διαδικασίες, χωρίς να αποδειχθεί η ενοχή των κατηγορουμένων, κατέληξε με την καταδίκη σε θάνατο των: Δημητρίου Γούναρη, Νικόλαου Θεοτόκη, Γεώργιου Χατζανέστη, Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, Γεώργιου Μπαλτατζή και Νικόλαου Στράτου, απόφαση που θεωρήθηκε από πολλούς ως προαποφασισμένη(28/11/1922). Η εκτέλεση έγινε την ίδια μέρα στο Γουδί, και προκάλεσε αντιδράσεις στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. 88 χρόνια αργότερα(2010), ο Άρειος Πάγος αναίρεσε την απόφαση του στρατοδικείου και αθώωσε τους καταδικασθέντες μετά θάνατον.