Μεγάλος Λιμός στην Ελλάδα(1941-4)

Μεγάλος Λιμός στην Ελλάδα(1941-4)

Ο Μεγάλος Λιμός στην Ελλάδα(1941-4) κατά τη διάρκεια της κατοχής των δυνάμεων του 'Άξονα, υπήρξε το αποτέλεσμα κυρίως των αυθαιρεσιών των κατακτητών εις βάρος της χώρας. Τα περισσότερα θύματα, στο σύνολό τους εκατοντάδες χιλιάδες, βρίσκονταν στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Ιδιαίτερα ο 1^ος κατοχικός χειμώνας του 1941-2 υπήρξε ο πιο πολύνεκρος. Κατά τη διάρκεια του Β’ ΠΠ, οι δυνάμεις του Άξονα, Γερμανία και Ιταλία προχώρησαν σε συστηματική καταλήστευση των κατεχόμενων χωρών, καθώς τις θεωρούσαν πηγή πρώτων υλών, τροφίμων και εργατικού δυναμικού. Η Ελλάδα βίωσε ιδιαίτερα έντονα την άμετρη δραστηριότητα των κατακτητών με αποτέλεσμα να υποστηριχθεί ότι η βίωσε τον χειρότερο λιμό από τους αρχαίους χρόνους. ΠΡΩΤΕΣ ΜΕΡΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ Με την κατάληψη της Ελλάδας(Απρίλιος 1941), το ναζιστικό διοικητικό σύστημα είχε ως κύριο στόχο τη δημιουργία μιας στοιχειώδους κρατικής μηχανής στην Ελλάδα και την ύπαρξη πολλών πόλων εξουσίας. Η πρώτη κατοχική κυβέρνηση σχηματίστηκε υπό τον Γεώργιο Τσολάκογλου λίγες ημέρες αφού είχε υπογράψει την συνθηκολόγηση της χώρας κατά την γερμανική εισβολή στην Ελλάδα. Η Ελλάδα χωρίστηκε σε 3 ζώνες κατοχής, οι Γερμανοί περιορίστηκαν σε περιοχές στρατηγικές σημασίας: θύλακες στην Αττική, Θεσσαλονίκη και κεντρική Μακεδονία, ορισμένα νησιά του Αιγαίου, το μεγαλύτερο μέρος της Κρήτης και την όχθη του Έβρου. Οι Ιταλοί κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ελλάδας, ενώ οι Βούλγαροι την Α. Μακεδονία και τη Θράκη. ΘΕΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΟ Γ’ ΡΑΙΧ Τις λαϊκίστικες και «εθνοσωτήριες» δηλώσεις του ναζιστικού καθεστώτος αμέσως υπονόμευσε η επιβολή τριπλής κατοχής, με την επακόλουθη κατάληψη ελληνικών εδαφών από τον ιταλικό και τον βουλγαρικό στρατό. Πολύ σύντομα όμως θα ξεχαστούν και οι ανέξοδες φιλελληνικές διακηρύξεις των πρώτων ημερών θα μετατραπούν σε κατηγορίες κατά της ελληνικής κυβέρνησης ως «υπηρέτη» των βρετανικών συμφερόντων. Ο ψευδεπίγραγος φιλελληνισμός και η δήθεν αναγνώριση της αρχαιοελληνικής καταγωγής των σύγχρονων Ελλήνων από τη ναζιστική ηγεσία, που προσωρινά ενισχύθηκε από τις πολεμικές επιτυχίες της Ελλάδας στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, υποτάχθηκε τελικά στα πλαίσια της «Νέας Τάξης» του Γ' Ράιχ: έγιναν δημοφιλείς πλέον οι απόψεις του Fallmerayer, ότι οι Έλληνες έχουν φυλετικά διαβρωθεί και επομένως δεν έχουν θέση στις «ανώτερες» φυλετικές τάξεις. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ Η δωσίλογη κυβέρνηση Τσολάκογλου ήταν αδύνατο να αμβλύνει τις συνέπειες της κατοχικής πραγματικότητας, του υπερπληθωρισμού και των ανεξέλεγκτων επιτάξεων. Χαρακτηριστικά, τα υπέρογκα έξοδα που «όφειλε» η Ελλάδα προς τους κατακτητές υπήρξαν τα υψηλότερα κατά κεφαλήν της κατεχόμενης Ευρώπης, που έφτασαν στο 113,7% του Εθνικού Εισοδήματος της χώρας. Επίσης η επιδρομή στα συναλλαγματικά αποθέματα των τραπεζών κατάφερε και αυτή καίρια πλήγματα στα οικονομικά μεγέθη. ΑΙΤΙΑ ΛΙΜΟΥ ΔΗΜΕΥΣΕΙΣ-ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ «ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ» ΜΕ ΤΟ ΡΑΙΧ Ήδη από τα μέσα Μαΐου 1941 αξιωματούχοι του Γραφείου Πολεμικής Οικονομίας της Wehrmacht κατέσχεσαν όλα τα διαθέσιμα ζωτικά εμπορεύματα και τα βιομηχανικά προϊόντα, προκειμένου να τα αποστείλουν στη Γερμανία. Εξασφάλισαν μακράς διάρκειας παραδόσεις για όλα τα σημαντικά ακατέργαστα υλικά και τα αγροτικά προϊόντα. Κατά παράβαση των κανόνων περί επιτάξεων σε κατεχόμενη χώρα, σύμφωνα με τους Κανονισμούς της Χάγης του 1907, οι γερμανικές και οι ιταλικές κατοχικές αρχές αντιμετώπισαν τα περισσότερα προϊόντα ως λάφυρα πολέμου. Επιχειρήσεις που δεν δέχονταν να συνεργαστούν με τις κατοχικές αρχές, δημεύονταν και τα κινητά της περιουσιακά στοιχεία(μηχανήματα κάθε είδους) αποστέλλονταν στο Γ' Ράιχ για εκμετάλλευση. Δεν ήταν προτεραιότητα του Γ' Ράιχ η προστασία των οικονομικών δομών των κατεχόμενων χωρών ή έστω η διατήρηση του ελάχιστου αποθεματικού σε τρόφιμα και πρώτες ύλες για την επιβίωση του πληθυσμού. Προείχε η στήριξη της στρατιωτικής μηχανής και η νίκη της Γερμανίας στον Παγκόσμιο Πόλεμο-ασύμβατες με τις ανθρωπιστικές ανάγκες-. Οι επιτάξεις και δεσμεύσεις δημόσιων και ιδιωτικών αποθεμάτων διοχετεύθηκαν για τη συντήρηση του γερμανικού στρατού και του γερμανικού πληθυσμού του Γ' Ράιχ. Χαρακτηριστική ήταν η δήλωση του Göring: «Καρφί δεν μου καίγεται όταν μου λέτε ότι άνθρωποι της ζώνης ευθύνης σας πεθαίνουν από την πείνα. Αφήστε τους να πεθάνουν εφόσον έτσι δεν λιμοκτονεί κανένας Γερμανός.» ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΔΟΜΩΝ Λόγω και των πολεμικών συγκρούσεων που είχε βιώσει ο τόπος οι υποδομές ήταν κατεστραμμένες: γέφυρες, σιδηροδρομικό δίκτυο, αρδευτικά έργα. Οι κατακτητές μετέτρεψαν την Ελλάδα σε βάση ανεφοδιασμού για τα γερμανικά στρατεύματα του Rommel στην Β. Αφρική. Η πλήρης αδιαφορία και καταδυνάστευση του άμαχου πληθυσμού από τις κατοχικές αρχές ήταν ποικιλόμορφη: οι μεταφορές τροφίμων από τη μία περιοχή στην άλλη ήταν αδύνατη και ως αποτέλεσμα σχεδόν ποτέ δεν έφτασε στην Αθήνα λάδι από την Κρήτη και τη Μυτιλήνη. Οι παραδοσιακά εύφορες περιοχές Α Μακεδονίας και Θράκης, που παρείχαν την πλειοψηφία των τροφίμων σε ολόκληρη την χώρα προπολεμικά βρίσκονταν υπό βουλγαρική κατοχή. Οι βουλγαρικές αρχές δεν είχαν καμία διάθεση να διοχετεύσουν την παραγωγή προς την υπόλοιπη χώρα, αλλά πλέον μεταφέρονταν στο εσωτερικό της Βουλγαρίας.  Τον Σεπτέμβριο του 1941 και ενώ τα πρώτα σημάδια του λιμού διαφαίνονταν η κυβέρνηση του Γ' Ράιχ δήλωνε: «...είναι πολύ πιο επείγον να στηρίξουμε με τρόφιμα το Βέλγιο και ίσως την Ολλανδία και τη Νορβηγία υπό το πρίσμα των στρατιωτικών μας προσπαθειών, από το να στηρίξουμε την Ελλάδα.» «ΣΥΜΜΑΧΙΚΟΣ» ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ Εκτός από τον απάνθρωπο χαρακτήρα των κατοχικών αρχών μερίδιο ευθύνης φέρει και η Αγγλική κυβέρνηση για την ανθρωπιστική καταστροφή στην Ελλάδα, με την επιβολή ναυτικού αποκλεισμού. Η απόφαση αυτή στέρησε τον ανεφοδιασμό της Ελλάδας με βασικά είδη διατροφής. Την κατάσταση επιδείνωσε ο ιδιαίτερα ψυχρός 1^ος κατοχικός χειμώνας του 1941-2. ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟ ΑΔΙΕΞΟΔΟ Ο λιμός έπληξε κυρίως τις μεγάλες πόλεις της χώρας(Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη) και τη νησιωτική Ελλάδα(ιδιαίτερα Σύρο και Χίο). Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα υπήρξαν τα πιο ευάλωτα, ενώ στις λίστες των θανάτων μεγάλο τμήμα ήταν άνεργοι, συνταξιούχοι και δημόσιοι υπάλληλοι. Οι κάτοικοι είχαν εξοικειωθεί με την εικόνα του θανάτου στους δρόμους. Στα απομνημονεύματα του ο Σουηδός διπλωμάτης και μέλος του Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα από το 1942, Πολ Μον περιγράφει την πρωτεύουσα της χώρας: «Η πόλη παρουσίαζε θέαμα απελπιστικό. Άντρες πεινασμένοι, με τα μάγουλα ρουφηγμένα, σέρνονταν στους δρόμους. Παιδιά, με όψη σταχτιά και γάμπες λιγνές σαν πόδια αράχνης, μάχονται με τα σκυλιά γύρω στους σωρούς των σκουπιδιών. Όταν το φθινόπωρο του 1941 άρχισε το κρύο, οι άνθρωποι έπεφταν στους δρόμους από εξάντληση. Τους μήνες εκείνου του χειμώνα σκόνταφτε κανείς κάθε πρωί πάνω σε πτώματα. Σε διάφορες συνοικίες της Αθήνας οργανώθηκαν νεκροφυλάκεια. Τα καμιόνια της δημαρχίας έκαναν κάθε μέρα τον γύρο τους, για να μαζεύουν τους πεθαμένους. Στα νεκροταφεία τους σώριαζαν τον έναν πάνω στον άλλο. Ο σεβασμός για τους νεκρούς, τόσο βαθιά ριζωμένος στους Έλληνες, είχε στομωθεί.» Σύμφωνα με τα αρχεία των κατοχικών αρχών, που παρουσιάζουν πιο συντηρητικά το μέγεθος του λιμού, ο αριθμός των θανάτων τον χειμώνα του 1941-2 εκτοξεύτηκε: ο ΜΟ θανάτων τον Νοέμβριο του 1941 τετραπλασιάστηκε από τον αντίστοιχο της περιόδου 1931-40, ενώ το διάστημα Ιανουαρίου-Μαρτίου εξαπλασιάστηκε. Φυσικά η έκταση της ανθρωπιστικής καταστροφής είναι ακόμη πιο δραματική καθώς ένας μεγάλος αριθμός θανάτων δεν αναφέρονταν στις τότε αρχές. Πολλοί θάνατοι δεν αναφέρονταν σκόπιμα προκειμένου τα κουπόνια διατροφής που χρησιμοποιούσαν για τα συσσίτια χρησιμοποιηθούν κυρίως από συγγενείς τους. Με το ένστικτο της επιβίωσης ιδιαίτερα έντονο ο κόσμος εφευρίσκει ασυνήθιστες διατροφικές μεθόδους, έτσι συνώνυμο της κατοχικής πείνας γίνονται η μπομπότα, το κουκουτσάλευρο. Παρατηρήθηκαν περιπτώσεις βρώσης σκαντζόχοιρων, ημιόνων και χελωνών. Τυχεροί μπορούν να θεωρηθούν όσοι ζούσαν σε μέρη όπου υπήρχε παραγωγική, αγροτική και κτηνοτροφική, δραστηριότητα, όσο επέτρεπαν οι κατοχικές συνθήκες. Έτσι στη Θεσσαλία και στην Ήπειρο δεν σημειώθηκε εκτόξευση του αριθμού των θανάτων από λιμό, παρά μόνο όταν ξεκίνησαν στην περιοχή οι μαζικές εκκαθαρίσεις και εμπρησμοί, το 1943. ΑΡΣΗ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ Ανθρωπιστική βοήθεια, περισσότερο συμβολική και όχι ουσιαστική, προσέφερε αρχικά του τουρκικό πλοίο Kurtuluş. Αμέσως μετά επιτεύχθηκε συμφωνία μεταξύ των εμπόλεμων πλευρών και συστάθηκε σουηδοελβετική επιτροπή που διένειμε τρόφιμα στην Ελλάδα. Έτσι ξεκίνησαν (φθινόπωρο 1942) τα φορτία τροφίμων του Ερυθρού Σταυρού να εφοδιάζουν διάφορα μέρη της χώρας. ΝΑΖΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΠΡΟΣ ΑΠΟΦΥΓΗ ΧΡΕΟΚΟΠΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Ενδεχόμενη χρεοκοπία της Ελλάδας, πολύ πιθανή, θα είχε αρνητικό αντίκτυπο στον διοικητικό-οικονομικό μηχανισμό της Ναζιστικής Γερμανίας και στην ασφάλεια των στρατευμάτων της στην Ελλάδα. Με αυτό το κίνητρο και όχι λόγω της καθαυτής επιβίωσης του ελληνικού πληθυσμού, καθώς και εν όψει του διαφαινόμενου κινδύνου χρεοκοπίας ο ίδιος ο Hitler διόρισε ως εντεταλμένο για οικονομικά θέματα στην Ελλάδα των πρώην δήμαρχο Βιέννης, Hermann Neubacher. Τελικά ο Neubacher μαζί με τον Ιταλό ομόλογό του D’ Agostino αποκατέστησε στοιχειωδώς τα βασικά μεγέθη της οικονομίας, κάτι που επιτεύχθηκε και από την ανθρωπιστική βοήθεια που προσέφερε ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός. Ο Neubacher, για την επίτευξη αυτού του σκοπού και πιστός στο πνεύμα της πλήρους οικειοποίησης των τοπικών πόρων και της λεηλασίας των κατοίκων της χώρας, δεν δίστασε να προβεί στην πώληση περίπου 1 εκ χρυσών λιρών μέσω της Τράπεζας της Ελλάδος. Το ποσό αυτό προερχόταν από την καταλήστευση της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, ενώ αργότερα δαπανήθηκαν αποθέματα της Κεντρικής Γερμανικής Τράπεζας, που υπήρξαν επίσης προϊόντα λεηλασίας κατεχόμενων χωρών. Η επόμενη δωσίλογη κυβέρνηση Λογοθετόπουλου κινήθηκε στα ίδια αδύναμα πλαίσια χωρίς να μετριάσει τις συνέπειες της εξαθλίωσης, παρόλο όμως που η πορεία οικονομικής δυσπραγίας είχε κάπως ομαλοποιηθεί. Η πτώση της όμως επισπεύσθηκε λόγω των μαζικών εκδηλώσεων και απεργιών στην Αθήνα(αρχές 1943), εξαιτίας έντονης φημολογίας ότι το ναζιστικό καθεστώς ετοιμάζει τη βίαιη μεταφορά Ελλήνων εργατών σε εργοστάσια στη Γερμανία. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Λόγω των ακραίων καταστάσεων που βίωσε ο άμαχος πληθυσμός από την έλλειψη τροφής, ακόμη και σήμερα στην καθομιλουμένη γλώσσα ο όρος Κατοχή τείνει να είναι συνώνυμος με την πείνα και την εξαθλίωση. Ο Μεγάλος Λιμός επηρέασε τις μεταπολεμικές τέχνες και την λογοτεχνία, με χαρακτηριστικό έργο τον Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη, που περιγράφει τις συνθήκες αναρχίας και υποσιτισμού της εποχής εκείνης. Το γεγονός είναι τόσο βαθιά χαραγμένο στην κοινή γνώμη, που η ιδέα υπόδειξης μέτρων αυστηρής λιτότητας από ένα Γερμανό καγκελάριο προς την Ελληνική Κυβέρνηση, λόγω της σύγχρονης κρίσης χρέους που αντιμετωπίζει η Ελλάδα, λαμβάνεται με αρνητικές εντυπώσεις. Τμήμα των Ελλήνων πολιτών έχει ακόμη την ακράδαντη πεποίθηση ότι η Γερμανία οφείλει στην Ελλάδα τεράστιες αποζημιώσεις από τις ληστρικές πολιτικές των κατοχικών στρατευμάτων, που οδήγησαν στον Λιμό και σε σφαγές αμάχων, με αποτέλεσμα των θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων πολιτών.